Ko‘cha-ko‘yda, radio-televideniye, turli reklama va umuman kundalik hayotda xususiy korxona, qo‘shma korxona, mas’uliyati cheklangan jamiyat va aksiyadorlik jamiyati kabi so‘zlarni ko‘p uchratamiz, qo‘llaymiz ham. Ular biznesning turli tashkiliy-huquqiy shakllarini bildiradi. Ya’ni, olingan daromad qanday taqsimlanadi va unga solinadigan soliqlar qanday bo‘lishini anglatadi. Korxona kasodga uchrasa (bankrot deb topilsa), qanday javob beriladi, uning mablag‘lari qarzlarni yopishga yetarli bo‘lmasa, biznesni qaysi usulda osonroq tark etish mumkin bo‘ladi?

Har bir tadbirkor biznesning tashkiliy-huquqiy shaklini tanlashda qator savollarga javob topishga urinib ko‘radi. Xususan:

1. Olingan daromad qanday taqsimlanadi va unga qanday soliq solinadi?.

2. Ma’lum bir shaklda biznesni tashkil etish qanchalik qimmat va murakkab?

3. Ish yurishmasa va korxona bankrot bo‘lsa, uning mol-mulki qarzlarni yopishga yetmasa, nima qilinadi?

4. Biznes samara bermay qo‘ysa, undan qulaylik bilan chiqish mumkinmi?

Quyida ushbu savollarga O‘zbekiston qonunchiligida qanday bo‘lsa shunday javoblar bilan tanishib olishingiz mumkin.

Ustunligi: xususiy korxona – yuridik shaxs bo‘lib, yakka tadbirkordan farqli ravishda, qonunchilikda taqiqlanmagan har qanday faoliyat bilan shug‘ullana oladi.

Kamchiligi: bankrot bo‘lib qolganda korxona egasi majburiyatlari bo‘yicha cheklanmagan ko‘rinishda javobgar bo‘ladi. Ya’ni, kasodga uchraganda barcha qarzlarni va boshqa to‘lovlarni o‘zi to‘laydi. Biroq, bu tavakkalchilik XKning yuridik shaxs sifatidagi soliqni to‘laganidan keyin sof daromad uchun soliqning mavjud emasligi bilan muvozanatga keladi.

XK egasi uning faoliyatini shaxsan boshqarishi shart. U boshqaruv vakolatlarini yollangan menejerga taqdim eta olmaydi.

O‘zbekistonda yuridik shaxslarga soliq solish ularning tashkiliy-huquqiy shakliga bog‘liq emas. Agar korxona kichik tadbirkorlik sub’yekti bo‘lsa, O‘zRning «Tadbirkorlik faoliyati erkinligi kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonunining 5-moddasiga muvofiq, u umumiy o‘rnatilgan soliq va soddalashtirilgan soliq tizimi (Yagona daromad solig‘i)dan birini tanlashi mumkin.

Ba’zan, u yoki bu sabablarga ko‘ra, biznes mulkdorni qanoatlantirmay qoldi. Bu holatda korxonani yo bo‘lmasa undagi ulushni nima qilish mumkin? Xususiy korxona egasi korxonani to‘lig‘icha mulk kompleksi sifatida sotishi yoki hadya etishi, yoxud uni tugatib, mol-mulkini alohida sotish mumkin.

Oilaviy korxona – kichik tadbirkorlik sub’yekti hisoblanadi. Xususiy turarjoyda yoki hovlida faoliyatini yo‘lga qo‘yishi mumkin. Bunda turarjoy binosini noturarjoy toifasiga o‘tkazish talab etilmaydi. Biroq, faoliyat yuritish turlariga cheklovlar bor.

Asosiy kamchiliklari: ishtirokchilar soni oila a’zolari bilan cheklangan hamda korxona egalari uning majburiyatlari bo‘yicha cheklanmagan javobgarlikka ega.

O‘zRning «Oilaviy tadbirkorlik to‘g‘risida»gi Qonunining 14-moddasiga muvofiq, oilaviy korxonaning har bir ishtirokchisi uni boshqarish, moliya-xo‘jalik faoliyatini nazorat qilish, qarorlar qabul qilishda ishtirok etish huquqiga ega. Albatta, bu qanday amalga oshirilishi qonunda batafsil yoritilmagan. Ammo, barcha asosiy jihatlari nizom shartnomasida yoritilgan bo‘lishi kerak. Aks holda, OK a’zolari o‘rtasida kelishmovchiliklar kelib chiqqanida korxona faoliyati chigallashadi.

OK ishtirokchisi uning tarkibidan chiqish huquqiga ega. Agar nizom shartnomasida boshqa holatlar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, OK tarkibidan chiqayotgan a’zoning nizom jamg‘armasiga qo‘shgan hissasiga proporsional bo‘lgan mulk unga moddiy yoki mulkiy ko‘rinishda qaytarilishi kerak.

OK boshlig‘i o‘zgarganida, oilaviy korxonaga tarkibiga ko‘ngilli ravishda kirish (chiqish), er-xotin o‘rtasida nikohning bekor qilinishi yoki OK egalaridan birining vafoti bilan nizom shartnomasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritiladi. Bunda OKni qaytadan davlat ro‘yxatidan o‘tkazish talab qilinmaydi.

MChJ — biznesning eng keng tarqalgan tashkiliy-huquqiy shakli.

Ustunligi: ishtirokchi tavakkalchiligi uning ulushi miqdori bilan cheklangan, daromad solig‘i jismoniy shaxslar daromadlariga solinadigan soliqlarga nisbatan birmuncha past stavka bo‘yicha solinadi.

Kamchiligi: o‘z hissasini sota olmaslik yoki taqdim eta olmaslik. MChJ tarkibidan ulushning bir qismini yo‘qotmasdan chiqish amri mahol.

QO‘ShIMChA MAS’ULIYaTLI JAMIYaT

QMJning MChJdan yagona farqi ishtirokchilar javobgarliklarining taqsimlanishidir. Bunda barcha a’zolar bir xil miqdorda hissa qo‘shishlari talab etiladi. Javobgarlik chegarasi nizom bilan chegaralanishi mumkin.

Biznesni tashkil etishning bu shakli unchalik ham mashhur emasligiga, jamiyat a’zolarining korxona majburiyatlari bo‘yicha mol-mulki bilan javobgar bo‘lishidadir.

MChJ va QMJ egalarining boshqaruvda ishtirok etishdagi asosiy mexanizmi umumiy yig‘ilish hisoblanadi. Uning mutlaq vakolatlariga, xususan: Nizom jamg‘armasi hajmini o‘zgartirish, tashkiliy hujjatlarga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish, yangi a’zolarni qabul qilish yoki tarkibdan chiqarish, jamiyatning ijro organlari, reviziya komissiyasi va boshqa organlarini saylash yoki muddatidan avval vakolatlarini tugatish, foydani taqsimlash bo‘yicha qarorlar qabul qilish.

Bu masalalarni hal etish direktorga, boshqaruv yoxud boshqa organga taqdim etilmaydi. Direktor yoki 20 foizdan ko‘proq ovozga ega bo‘lgan a’zoning manfaatlari bo‘lgan bitimlar, shuningdek, jamiyat mulki bilan amalga oshiriladigan yirik kelishuvlar umumiy majlis a’zolari tomonidan ma’qullanishi talab etiladi.

Jamiyatning umumiy a’zolarining kamida 10 foiz ovoziga ega a’zosi talabi bilan ijro rahbariyati navbatdan tashqari yig‘ilish chaqirishga majbur.

MChJ va QMJ egalarining boshqaruvdagi ishtirokida «Mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida»gi Qonunning 8-moddasi amaliy instrument hisoblanadi. Unga muvofiq, jamiyat nizom jamg‘armasida kamida 10 foizo‘ ulushga ega a’zosi sudga murojaat qilib, jamiyatdan o‘z majburiyatlarini buzayotgan, yoki o‘zining harakatlari bilan jamiyat faoliyatiga to‘siq bo‘layotgan yoxud qiyinlashtirayotgan a’zolarni chiqarib yuborishni talab qilishi mumkin.

Jamiyatning joriy faoliyatini boshqarish uchun uning egalari direktorni saylashadi yoki tayinlashadi. U o‘zi bilan imzolangan mehnat shartnomasi asosida jamiyat ishini boshqaradi. Bundan tashqari, nizomda ko‘rsatilgan bo‘lsa, jamiyat a’zolari ijro organi kollegiyasi - boshqaruvni shakllantirishlari mumkin. Unga nafaqat jamiyat egalari kirishi mumkin. Shu bilan, MChJ va QMJ ishtirokchilari hissador hamda jamiyat faoliyatining muhim jihatlarini aniqlab beruvchi, ammo bevosita biznesni yuritmaydigan shaxslarga taqsimlanishi mumkin.

MChJ va QMJ a’zosi o‘z ulushini sotishi yoki nizom jamg‘armasidagi hissasini boshqa biror usulda jamiyatning bir yoki bir necha a’zosiga taqdim etishi mumkin. Bunda, mazkur bitimga aloqasi yo‘q ishtirokchilarning roziligi talab qilinmaydi. Shu bilan birga, o‘z ulushini jamiyat nizomida taqiqlanmagan bo‘lsa, uchinchi shaxsga berish mumkin. Bu holatda jamiyat ishtirokchilari va jamiyatning o‘zi sotilayotgan ulushni uchinchi shaxsga taklif etilgan narxda xarid qilish borasida imtiyozli huquqqa ega. Shu boisdan ham hissasini sotuvchi ishtirokchi boshqa ishtirokchilarni va jamiyatning o‘zini hissasini sotishga qilgan qarori va narxidan yozma ravishda ogoh etadi. Jamiyatning boshqa a’zolari yoki jamiyatning o‘zi birinchi bo‘lib xarid qilish huquqidan foydalanishdan bosh tortsa, hissa uchinchi shaxsga sotilishi mumkin.

Nizomda, shuningdek, (odatda, bu qayd etiladi) ulushni biror bir boshqa usul bilan taqdim etish, masalan, hadya qilish holati nazarda tutilgan bo‘ladi. Agar nizomda hissani sotish taqiqlangan bo‘lsa, yoxud jamiyatning boshqa egalari rozilik berishmasa, ulushini sotmoqchi bo‘layotgan a’zo ulardan ulushi qiymatini berish bilan hissasini sotib olishlarini talab qilishi mumkin. O‘z hissasini sotishni xohlamasa-da, jamiyat tarkibidan chiqmoqchi bo‘lgan ishtirokchi ham shunday talabni ilgari sura oladi.

AJ – yirik biznesni tashkil etishga mos keladi.

Ustunligi: cheklangan mas’uliyat, qo‘shimcha mablag‘larni jalb qilishning oddiyligi.

Kamchiligi: aksiyadorlar soni ko‘p bo‘lganida mulkdorlar tomonidan boshqarish qiyin bo‘ladi. O‘zbekistondagi o‘ziga xosliklar – qimmatli qog‘ozlarning past likvidligi, kuchli huquqiy muvofiqlashtirilganlik, ko‘plab ichki tuzilmalarni shakllantirish zarurligi, kuzatuv kengashi, reviziya komissiyasi, ichki audit va b.

AJ — biznesning yagona shakli bo‘lib, uning joriy faoliyatini boshqarish shartnoma asosida boshqa tijorat tashkiloti – ishonilgan boshqaruvchiga topshirilishi mumkin. Agar aksiyadorlar bunga tayyor bo‘lishmasa, bunda an’anaviy usul qo‘llaniladi, boshqaruv kengashi tashkil etiladi ,direktor tayinlanadi. U biznesni yuritadi.

Aksiyadorning boshqaruvda ishtirok etish imkoniyati u ega bo‘lgan aksiyalar turiga bog‘liq. Oddiy aksiyalar ovozga ega hisoblanadi, o‘z egasiga dividendlar olish, jamiyatni boshqarishda ishtirok etish huquqini beradi.

Imtiyozli aksiyalar esa, o‘z egalariga birinchi navbatda dividendlarni olishga hamda AJ tugatiladigan taqdirda aksiyaga tikkan mablag‘larini olishda ustunlik beradi. Shu bilan birga, imtiyozli aksiyalar jamiyat daromadi bor-yo‘qligidan qat’inazar ma’lum bir dividendlar olish huquqini ham taqdim etadi.

Aksiyadorlarning jamiyat ishlarida ishtirok etishlariga imkon beradigan instrumentlardan biri shundan iboratki, 5 foiz yoki undan ko‘p miqdorda ovoz beruvchi aksiyalarga ega shaxs aksiyadorlarning navbatdan tashqari umumiy yig‘ilishini chaqira oladi.

Aksiyadorlar o‘zlariga tegishli aksiyalarni AJ va boshqa aksiyadorlarning roziligisiz sotishi yoki boshqa usulda begonaga berishi mumkin. Shu boisdan ham aksiya – korxona sarmoyasiga hissa qo‘shishning eng likvidli bo‘lgan shaklidir. Bunda, aksiyadorlar soni 50 nafardan oshmaydigan hamda bunday AJ nizomida boshqa aksiyadorlar yoki jamiyatning sotilayotgan aksiyalarni xarid qilishdagi imtiyozi qayd etilgan holatlar mustasno. Bunday holatlarda MChJ va QMJlardagi qoida ishga tushadi.

Aksiyalarni sotishda jismoniy yoki yuridik shaxs uchun solinadigan daromad solig‘i to‘lanadi. Daromad solig‘i aksiyani xarid qilish va sotish orasidagi farqdan hisoblanadi.

Aksiyador, shuningdek, jamiyatdan uning aksiyalarini xarid qilishni so‘rash bilan biznesni tark etishi mumkin. Bu kabi masalalar esa, O‘zRning «Aksiyadorlik jamiyatari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonuni bilan tartibga solinadi.

Manba: kommersant.uz